tây sơn trong " việt sử cương mục tiết yếu"

[bích cai hạ]

Khi viết “ Việt Sử Cương Mục Tiết Yếu” Thiện Đình Đặng Xuân Bảng đã dùng thuật ngữ “tam quốc” để chỉ giai đoạn cuối thế kỉ 18, ông đã đưa ra lập luận “ triều đại tây sơn, kỉ cương không dựng, pháp lệnh phiền hà, xét qui mô dựng nước, đại để như lê đại hành. Nhưng bên trong dẹp yên giặc cướp, bên ngoài đánh đuổi quân thanh, làm cho non sông hồng lạc vẫn vững vàng như cũ. Huống chi, bấy giờ nhà lê đã mất, triều ta chưa lên. Sự truyền nối các triều đinh, lý, trần, lê đối với đất bắc kỳ 18 năm ấy, không thuộc tây sơn thì còn thuộc về ai nữa?...”
Ông lại nói “ anh em Nhạc, Huệ là vũ phu quật khởi, kiêu dũng hiếu chiến. những người được họ dùng như Dũng, Diệu thì tàn nhẫn, Tuyên, Kì thì siểm nịnh, không được một người nào trung hậu chắc chắn và có học thức để giúp rập. các việc xếp đặt chỉ nhất thời, không lo nghĩ sâu xa. Cho nên, sau khi lên ngôi, đóng thuyền biển, chiêu nạp bọn tàu ô, mưu gây hấn với nhà đại thanh, để thỏa chí mình. Thế rồi cấp thẻ tín bài, bắt dân lậu số, dân oán hận mà không chăm lo, lính mõi mệt mà không thương xót. Thế mà gia định là nước đang lên, lại làm ngơ không chú ý tới. huệ không chết, cái họa của nước nam chưa biết ngày nào mới chấm dứt. huống chi, con là Quang Toản tuổi nhỏ ham chơi, quyền bính trao cả cho cậu, lòng người không phục, đại thần chém giết lẫn nhau, trên dưới lìa lòng, không mất thì còn chờ đợi gì nữa.”
Trong số các sử phẩm của tư gia thời phong kiến còn lại đến ngày nay, ngoài bộ của thiện đình, còn có bộ đại việt sử ký tiền biên của ngọ phong ngô thì sỹ, việt sử yếu của thái hà diên mậu hoàng cao khải là đáng kể hơn cả. chúng có tính chất rộng rãi, biện luận phân minh, kết cấu vững vàng ( so sánh với thời đó), có thể sánh cùng sử của sử quán.
Qua hai dẫn đoạn trên ta thấy được phần nào quan điểm của đặng xuân bảng về triều tây sơn. Trong mấy mươi năm nay chúng ta đã nghiên cứu nhiều về phong trào tây sơn, nghiên cứu những thành quả lớn lao mà nó đóng góp vào lịch sử dân tộc. song có một khía cạnh ta luôn tránh né là tại sao tây sơn lại thất bại. sự thất bại do bản thân tây sơn ngay từ đầu đã mang bên mình những căn bệnh đính kèm, hay sự thất bại ấy do nguyễn vương có một lực lượng địa chủ đông đúc ở gia định ủng hộ? và mình thấy đa phần các sách hiện nay đỗ dồn về vế hai là chính. Vậy những nhận định của thiện đình có xác đáng không? Nếu những điều ấy xác đáng thì có lẽ mấy mươi năm nay ta có phần duy ý chí trong việc nhìn nhận nguyên nhân sụp đỗ ( sự hạn chế) của triều tây sơn. Còn nếu nó không xác đáng thì có đáng tín ở mức độ nào không, hay hoàn toàn là sai? Điều ấy phải chờ những bậc anh hào chỉ cho vậy.